Hanefîler ve Şâfiîler Arasındaki Fıkhî Tartışmalar (Sem‘ânî’nin el-İstilâm Örneği)

Hilâf kelimesi mezhepler arasındaki farklı görüşler ifade edilirken kullanılan bir kavramdır. Fakihlerin görüş ayrılığını ifade etmek için genellikle “hilâf” ve “hilâfiyât” kavramları kullanılmıştır. Hilâf ilminden fıkıh bilginlerinden ilk olarak Hanefi mezhebine mensup olan Ebû Zeyd ed-Debûsî bahsetmiştir. Ebû Zeyd ed-Debûsî ile başlayan hilâf ilmi kendisinden sonra gelen müctehid imamların bu alanda telîf ettikleri eserler ile büyük bir ivme kazanmıştır. Hanefiler ve Şafiiler arasındaki fıkhî görüş ayrılıkları temelde ictihada dayanır. İctihad unsuru fıkhî meselelerde ihtilafları beraberinde getirmiş ve bunun sonucunda mezhepler teşekkül etmiştir. Ortaya çıkan görüş ayrılıkları iki mezhep arasında tefrikaya yol açmamış aksine bir rahmet kaynağı olarak görülmüştür. Dini hükümlerin en iyi şekilde anlaşılıp uygulanmasında her iki mezhebin mensupları çok çaba sarfetmişlerdir. Klasik fıkıh literatürünün önemli bir bölümünün oluşturduğu hilâfiyât ile ilgili eserler, mezhepler arasındaki ihtilaflı meselelerin delilleri ile ele alındığı eserlerdir. Rekabetin en fazla yaşandığı mezhepler ise kuşkusuz Hanefî ve Şâfiî mezhepleridir. Hanefi ve Şafiilerin birbirlerine karşı hilâf alanında eserler telîf etmelerinin sebebi bu iki mezhebe mensup olanların çoğunlukla aynı bölgelerde birbirlerine rakip olarak yaşamış olmakta aranabilir. Araştırmamıza konu olan Sem‘ânî’nin el-İstilâm adlı eseri de bu rekabetin bir sonucu olarak ortaya çıkmış ve hilâfiyat türünde yazılmış kıymetli eserler arasında yerini almıştır. Sem‘ânî’nin Hanefîler ve Şâfiîler arasındaki fıkhî görüş ayrılıklarını fıkıh kitapları sistematiği çerçevesinde ele aldığını görüyorüz. Eser, iki mezhebe mensup müctehid imamların görüşlerini ve dayandıkları delilleri bize ulaştırıp ilk elden kaynaklık etmesi açısından hilâf ilmine dair yazılmış kıymetli bir eserdir.