Osmanlı’yı Aslına Döndürmek - 17. Yüzyıl Geriye Dönüş Arayışlarının İbn Haldûncu Bir Tetkiki

Osmanlı mütefekkirlerinin tarih tasavvurları tetkik edildiğinde, bilhassa 17. yüzyıldan itibaren İbn Haldûn’un hususî bir etkiye sahip olduğu müşahede edilir. Osmanlı müverrihlerinin eserlerini telif ederken vakıaları idrak etme biçimleri ve kullandıkları usûlün, gizli ya da açık bir biçimde İbn Haldûn’dan mülhem olduğu erbabınca malumdur. Türklerin kadim devirlerden itibaren tarih, devlet, cemiyet, siyaset gibi meselelere yönelik idrak tarzlarını teşekkül ettiren fakat felsefî ve sistematik bir hale bürünmemiş örtük nazariyeleri Mukaddime’de tecessüm eder. Netice olarak şunu söylemek mümkündür ki Türk tarih tasavvuru kadim dönemlerden beri İbn Haldûncudur. Elinizdeki çalışma ile 17. yüzyılda Osmanlı düşünce dünyasında dinî, içtimaî ve siyasî veçheleriyle kendini gösteren geriye dönüş arayışlarının, İbn Haldûn’un kavramsal ve nazarî anlatıları doğrultusunda tetkiki amaçlanmıştır. Bu istikamette çalışmada İbn Haldûn’un tavırlar nazariyesi izah edilmiş, ardından Kadızâdeler’in söylem ve faaliyetleri, iyiliği emredip kötülüğü yasaklama emrinin devletten topluma intikali ve IV. Mehmed’den yeni bir Fatih çıkarma arayışları bu nazariye etrafında değerlendirilmiştir. Böylece 17. yüzyıl Osmanlı düşüncesine dair yeni bir izah biçimi teklif edilmiştir.